TOPOGRAFIA, HISTORIA INSTYTUTU

1. Geografia kulturowa –  Siedlce i południowe Podlasie

Siedlce leżą na południowym Podlasiu, blisko Mazowsza i nieopodal Ziemi Łukowskiej, 100 km od Warszawy i tyleż do granicy z Białorusią i Brześcia. Siedlce to  już województwo mazowieckie, lecz nadal Podlasie.

Prawa miejskie zyskały Siedlce w 1547 roku, a okres świetności nastąpił w epoce oświecenia. Ówczesna właścicielka miasta, księżna Aleksandra z Czartoryskich Ogińska, to jedna z wybitnych kobiet w kulturze polskiej XVIII wieku – mecenas kultury i protektorka artystów. Na dworze Ogińskiej bywali mistrzowie literatury oświeceniowej: Franciszek Karpiński, Franciszek Dionizy Kniaźnin, Tomasz Kajetan Węgierski. Gościł u niej król Stanisław August Poniatowski. Teatr dworski Ogińskiej był jedną z najważniejszych scen tamtego czasu. Klasycystyczny Pałac Ogińskich to dziś najcenniejszy zabytek miasta, gruntownie odnowiony z funduszy Unii Europejskiej. Mieści się w nim Rektorat Uniwersytetu Przyrodniczo-Humanistycznego.

W wieku XIX Siedlce leżały w zaborze rosyjskim jako stolica guberni podlaskiej.

W tymże stuleciu miasto zostało też stolicą diecezji Kościoła rzymskokatolickiego. Przeprowadzono przez Siedlce drogę strategiczną Warszawa-Brześć, a potem – linię kolejową. Uczniem miejskiej szkoły powiatowej był młodziutki Bolesław Prus, także słynny później krytyk literacki okresu pozytywizmu Aleksander Świętochowski. Dziś w tym samym budynku, obecnie remontowanym, znajdującym się przy ul. Stanisława Konarskiego 1, funkcjonuje IV Liceum Ogólnokształcące im. Hetmana Stanisława Żółkiewskiego.

W okresie dwudziestolecia międzywojennego Siedlce były ważnym ośrodkiem południowego Podlasia. Wydawano tu wiele czasopism, stale rozwijało się szkolnictwo. Wzrastała jako warstwa społeczna inteligencja siedlecka. Tutaj dorastał, urodzony w Siedlcach, znakomity aktor Jacek Woszczerowicz.

Miasto stanowiło wówczas duże skupisko Żydów. Podczas II wojny światowej ludność żydowska wypełniała siedleckie getto. Stamtąd Niemcy wysłali do obozu zagłady w nieodległej Treblince aż 17 tysięcy Żydów z Siedlec. Dokonywane też były przez hitlerowców egzekucje ludności polskiej. W Treblince zginął również, dobrowolnie udając się tam z dziećmi z warszawskiego sierocińca żydowskiego, Janusz Korczak – pedagog i pisarz. Na terenie obozu zagłady znajduje się dziś Muzeum Walki i Męczeństwa, które stanowi Oddział Muzeum Regionalnego w Siedlcach.

Po wojnie Siedlce stopniowo powracały do roli ważkiego ośrodka regionu. Od roku  1975 aż do pierwszych lat III Rzeczypospolitej były stolicą województwa. Rozwijało się szkolnictwo, od roku 1969 – wyższe, akademickie. Tradycje podlaskiego czytelnictwa kultywuje Miejska Biblioteka Publiczna. Swoją rolę spełnia Muzeum Regionalne. W mieście osiedlił się po wojnie pisarz Bohdan Arct, prozaik i rysownik, autor tomów o II wojnie światowej i lotnictwie polskim na obczyźnie, w tym prozy wspomnieniowej. Tutaj zmarł. Instytut Filologii Polskiej i Lingwistyki Stosowanej siedleckiego Uniwersytetu ma jako depozyt rękopisy i prace plastyczne artysty, w Pracowni Bohdana Arcta, Literatury Regionalnej i Stosowanej.

W mieście po latach wyczekiwania eksponowany jest w Muzeum Diecezjalnym obraz El Greca Ekstaza świętego Franciszka. Jedyne w Polsce płótno barokowego geniusza zostało w 1964 roku odkryte w Kosowie Lackim na Podlasiu; teraz, po konserwacji, dostępne jest w Siedlcach.

2. Polonistyka siedlecka

Siedlce to miasto akademickie, dziś uniwersyteckie. W roku 1969 powstała Wyższa Szkoła Nauczycielska, przemianowana potem na Pedagogiczną - dzisiejszy Uniwersytet Przyrodniczo-Humanistyczny. Filologia polska w uczelni siedleckiej istniała od 1971 roku w ramach ówczesnego Wydziału Humanistycznego. Jej organizatorem był ówczesny Dziekan Wydziału Humanistycznego – kulturoznawca dr Leopold Grzegorek, zatrudniony na stanowisku docenta. Wiele pracy i serca w jej organizację i rozwój włożył prof. dr hab. Józef Wierzchowski, językoznawca. Tę pracę zaprzepaszczono, kiedy w roku 1977, mocą decyzji władz centralnych, zlikwidowano na uczelni kierunki filologiczne. Pierwsza polonistyka w Siedlcach przestała istnieć.

Siedlecka polonistyka akademicka odrodziła się po transformacji ustrojowej w Polsce i upadku komunizmu, w roku 1991, w utworzonym na nowo Wydziale Humanistycznym. Powstał wtedy Instytut Filologii Polskiej jako druga polonistyka siedlecka. Trud gromadzenia kadry naukowej, organizowania pracy badawczej i dydaktycznej wzięła na siebie prof. dr hab. Hanna Filipkowska, pierwszy Dyrektor Instytutu, historyk literatury, związany z Katolickim Uniwersytetem Lubelskim. Po jej rezygnacji Dyrektorem został teoretyk literatury i slawista prof. dr hab. Jerzy Faryno, po nim teoretyk literatury, polonista prof. WSP dr hab. Antoni Chojnacki. Przez dwie kadencje był Dyrektorem historyk literatury i idei, polonista prof. UPH dr hab. Antoni Czyż,  po nim objął funkcję slawista prof. UPH dr hab. Roman Mnich. Przez jeden rok akademicki osobą pełniącą obowiązki Dyrektora była rusycystka dr Hanna Wadas-Woźny. Od października 2013 Dyrektorem jest językoznawca, polonistka prof. UPH dr hab. Violetta Machnicka. Instytut szybko zaczął prowadzić pięcioletnie studia magisterskie z zakresu polonistyki

W toku lat trwania Instytutu rozwijała się jego kadra naukowa. Pierwszą polonistykę siedlecką współtworzyły, a powróciły na drugą, nieprzerwanie tu wykładając, lingwistki prof.  UPH dr hab. Janina Gardzińska i prof. UPH dr hab. Krystyna Wojtczuk Profesorami polonistyki siedleckiej byli m. in. wybitna badaczka romantyzmu prof. dr hab. Zofia Stefanowska,  także historyk literatury dawnej dr hab. Krzysztof Mrowcewicz, historycy literatury współczesnej – prof. dr hab. Krzysztof Dybciak i prof. dr hab. Lesław Eustachiewicz, socjolog literatury prof. dr hab. Aniela Książek-Szczepanikowa, językoznawcy prof. dr hab. Barbara Falińska i prof. dr hab. Elżbieta Smułkowa, etnolog prof. dr hab. Sławoj Szynkiewicz.

Pośród pracowników naukowych znaleźli się absolwenci tej polonistyki, siedlczanie. Polonistyka siedlecka ma pośród badaczy uczniów, których wykształcili owi profesorowie: Józef Wierzchowski (jego doktorantka to dr Alina Maciejewska), Zofia Stefanowska (dr Marzena Kryszczuk), Aniela Książek-Szczepanikowa (dr Renata Bryzek).  Uczniów, którzy współtworzą kadrę naukową Instytutu i całego Uniwersytetu wykształcili też wykładający tu i dzisiaj profesorowie: Antoni Czyż (ogółem 8 wypromowanych doktorów, w tym pracujący w UPH Ewa Borkowska, Andrzej Borkowski, Jacek Artur Jędrzejewicz, Marcin Pliszka i Renata Tarasiuk oraz absolwentka tej polonistyki Dominika Spietelun i absolwentka pedagogiki UPH Mariola Krasuska), Janina Gardzińska (Recenzent doktoratu Joanny Kuć), Krystyna Wojtczuk (dr Małgorzata Jasińska).

Wraz z rozwojem kadry umacniały się, coraz szersze, kierunki badań, ogarniające zarówno historię literatury polskiej, teorię literatury, językoznawstwo polonistyczne synchroniczne i diachroniczne, jak i, w wymiarze interdyscyplinarnym, historię idei, antropologię kultury czy językoznawstwo słowiańskie.

Ważnym ogniwem w rozwoju Instytutu było powołanie Ośrodka Logopedycznego, którym kieruje nieprzerwanie dr Alina Maciejewska. Z czasem zespół wzmocnił prof. zw. dr hab. Stanisław Grabias. Misją Ośrodka jest rozwój badań naukowych w zakresie logopedii, ale też praktyka logopedyczna i upowszechnianie najnowszej wiedzy z tego zakresu w środowisku lokalnym. Ośrodek logopedyczny pełni również funkcje usługowe w postaci terapii studentów niepełnosprawnych.

Rozwój warsztatów badawczych poświadczały konferencje, zwykle ogólnopolskie, a nawet międzynarodowe. Umacniał się Instytut jako ośrodek badań.

Powstały czasopisma naukowe, afiliowane przy Instytucie: przeniesiony tu „Ogród”, utworzone przed kilkoma laty „Conversatoria Linguistica” i „Spotkania Humanistyczne”. Z inicjatywy Antoniego Czyża jako Dyrektora powstał studencki periodyk naukowy i literacki „Do źródeł”.

Rozwijano też, we współpracy z Ministerstwem Nauki i Szkolnictwa Wyższego, kształcenie zainteresowanych naszą kultura i językiem osób spoza kraju.  Podjęła to Letnia Szkoła Języka i Kultury Polskiej Polonicum, działająca już kilkanaście lat przy Instytucie. Od kilku lat kieruje nią dr Beata Walęciuk-Dejneka. Jest to także cenna  edukacja z zakresu glottodydaktyki.

W roku 2008 z inicjatywy Dyrektora Antoniego Czyża zaczęto przyznawać Nagrodę im. Adama Naruszewicza, której patronem jest wybitny poeta okresu oświecenia, związany z Podlasiem. Pierwszą laureatką tej Nagrody została prof. dr hab. Teresa Kostkiewiczowa, badaczka literatury oświecenia.

Polonistyka siedlecka umocniła się jako dobrze już znany ośrodek naukowy uniwersytecki. Lata wysiłku badaczy i Dyrektorów owocują. W roku 2010 Instytut zmienił nazwę na Instytut Filologii Polskiej i Lingwistyki Stosowanej. Ta nowa nazwa lepiej wskazuje rozległe obszary pracy badawczej i dydaktycznej.

Opracowali: dr Marzena Kryszczuk i prof. UPH dr hab.  Antoni Czyż